Lejant ( Haritadaki renklerin anlamı)
- Başkanlık sistemli cumhuriyet: Devlet başkanı aynı zamanda olarak hükümet başkanıdır ve yasama organından bağımsızdır
- Yarı başkanlık sistemli cumhuriyet: Devlet başkanının bazı yürütme yetkileri vardır ve yasama organından bağımsızdır; Kalan yürütme gücü, parlamentonun güvenine tabi olan hükümete verilmiştir
- Yasama organı tarafından aday gösterilen veya seçilen bir yürütme başkanlığına sahip cumhuriyet: Cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükümetin başıdır; cumhurbaşkanı da dahil olmak üzere bakanlıklar, parlamentonun güvenine tabi olabilir veya olmayabilir
- Sembolik bir cumhurbaşkanı bulunan parlamenter cumhuriyetler: Cumhurbaşkanı semboliktir; hükümet parlamentonun güvenine tabidir
- Anayasal monarşi: Devletin başında gücünü diğer kurumlarla paylaşan hükümdar bulunur
- Anayasal parlamenter monarşi: Devletin başında sembolik hükümdar bulunur; hükümet parlamentonun güvenine tabidir
- Mutlak monarşi: Devletin başında tüm yetkilere sahip mutlak hükümdar bulunur
- Tek parti devleti: Devlet başkanı sembolik ya da icracı olabilir; güç anayasal olarak tek bir siyasi harekete tabidir
- Mevcut rejime anayasal olarak tanımlanmış bir dayanak yok
Not: bu tablo kanuna uygun (de jure) olarak yönetim biçimlerini gösterir, Uygulamada (de facto) demokrasi derecesini göstermez. Anayasal cumhuriyet olan birçok devlet pratikte otoriter devlet olarak yönetilmektedir.
Cumhuriyet
Cumhuriyet, hükûmet ya da devlet başkanının, halk tarafından belli bir süre için ve belirli yetkilerle seçildiği yönetim biçimidir. Egemenlik hakkının belli bir kişi veya aileye ait olduğu monarşi ve oligarşi kavramlarının karşıtıdır.
Başkanlık Sistemleri
Devlet yönetiminde tek bir kişinin başkanlığında hükûmet etme ve devleti yönetme esasına bağlı siyasi sistemdir. Yasama, yürütme ve yargı ilkeleri arasında katı bir ayrılığa dayanan temsili bir yönetimdir.
Tam başkanlık sistemleri
- Afganistan
- Angola
- Arjantin
- Benin
- Bolivya
- Brezilya
- Burundi
- Şili
- Kolombiya
- Komorlar
- Kongo Cumhuriyeti
- Kosta Rika
- Kıbrıs Cumhuriyeti
- Dominik Cumhuriyeti
- Ekvador
- El Salvador
- Gambiya
- Gana
- Guatemala
- Honduras
- Endonezya
- İran
- Liberya
- Malavi
- Maldivler
- Meksika
- Myanmar
- Nikaragua
- Nijerya
- Palau
- Panama
- Paraguay
- Filipinler
- Seyşeller
- Sierra Leone
- Güney Sudan
- Sudan
- Surinam
- Türkiye
- ABD
- Uruguay
- Venezuela
- Zambiya
Başkanın parlamento ile bağlı olduğu başkanlık sistemleri
Başkanın parlamento ile bağlı olduğu başkanlık sisteminin geçerli olduğu tek Avrupa ülkesi Belarus‘dır.
- Belarus
- Kamerun
- Çad
- Fildişi Sahili
- Gine
- Ekvator Ginesi
- Gabon
- Kazakistan
- Mozambik
- Namibya
- Peru
- Ruanda
- Güney Kore
- Sri Lanka
- Tanzanya
- Togo
- Uganda
- Özbekistan
- Yemen
Yarı başkanlık sistemi
Başkanlık sistemi ile parlamenter sistemin bazı özelliklerinin karışımıdır. Yürütme gücü halk tarafından seçilen devlet başkanı ile meclis güvenine dayanan hükûmet başkanı arasında paylaşılır. Fiili olarak ise yürütmenin başı devlet başkanıdır.
Yarı başkanlık sisteminin geçerli olduğu Avrupa ülkeleri, Fransa, Rusya, Portekiz, Hırvatistan ve Romanya‘dır.
- Azerbaycan
- Burkina Faso
- Cezayir
- Kongo DC
- Hırvatistan
- Cibuti
- Mısır
- Fransa
- Gürcistan
- Gine-Bissau
- Guyana
- Haiti
- Kırgızistan
- Madagaskar
- Mali
- Moritanya
- Nijer
- Filistin
- Portekiz
- Rusya
- Romanya
- São Tomé ve Príncipe
- Senegal
- Suriye
- Tayvan
- Tacikistan
- Ukrayna
- Zimbabve
Doğrudan demokrasi-Parlamenter demokrasi
Doğrudan demokrasi, halkın egemenliğini bizzat ve doğrudan doğruya kullandığı demokrasi türüdür. Doğrudan demokrasi, halkın halk tarafından yönetilmesini öngörmektedir. Dolayısıyla doğrudan demokrasi dizgesi, demokrasinin ülküsel anlamına en yakın olan hâlidir. Siyasi kararların, çoğunluk esasına göre, yurttaşların oy çokluğu ile, doğrudan doğruya şehir halkı tarafından alındığı yönetim şekline, doğrudan doğruya demokrasi denir.
Doğrudan demokrasilerin uygulanması, alınacak tüm kararlara bizzat vatandaşların doğrudan doğruya katkıda bulunmasını içermektedir. Yani alınacak kararlarda vatandaşları temsil eden kişilerin fikri değil, tüm halkın fikri baz alınmaktadır. Bu yönetim şeklinin uygulanması için arada bir halk temsilcisi kullanılmamalıdır. Yoksa doğrudan demokrasiden söz edilemez.
Parlamenter sistem veya parlamentarizm, yürütme organının yasama organının denetiminde olduğu demokratik bir yönetim sistemidir. Parlamenter sistemde devlet başkanı genellikle hükûmet başkanından başka bir kişidir. Buna karşılık, başkanlık sisteminde devlet başkanı çoğunlukla hükûmet başkanıyla aynı kişidir ve yürütme organı meşruiyetini yasama organından almaz.
Parlamenter sistemle yönetilen bir ülke meşrutî monarşi ya da parlamenter cumhuriyet olabilir. Meşrutî monarşide yetkileri sembolik olan bir hükümdar (kral, imparator, padişah) bulunur, Birleşik Krallık, İsveç, Japonya ve Birinci ve İkinci Meşrutiyet dönemlerinde Osmanlı İmparatorluğu bunun örnekleridir. Parlamenter cumhuriyetlerde ise çoğunlukla seçimle işbaşına gelen, yetkileri yine çoğunlukla sembolik olan bir devlet başkanı (cumhurbaşkanı) bulunur, Almanya, İtalya ve Hindistan bunun örnekleridir.
Parlamenter cumhuriyet
Parlamenter cumhuriyet, devlet başkanlığı makamına gelecek kişilerin seçimle belirlendiği parlamenter sistem.
Başkanlık veya yarı başkanlık sistemlerinin tersine parlamenter cumhuriyet rejimlerinde devlet başkanı olan cumhurbaşkanı daha az hatta sembolik sayılabilecek yetkilere sahiptir. İcra yetkilerinin büyük kısmı hükûmet başkanında (başbakan) toplanmıştır.
Avrupa ülkelerinin 25’i parlamenter cumhuriyet ile yönetilmektedir.
- Arnavutluk
- Ermenistan
- Avusturya
- Bangladeş
- Bosna-Hersek
- Bulgaristan
- Yeşil Burun Adaları
- Çek Cumhuriyeti
- Dominika
- Doğu Timor
- Estonya
- Etiyopya
- Finlandiya
- Almanya
- Yunanistan
- Macaristan
- İzlanda
- Hindistan
- Irak
- İrlanda
- İsrail
- İtalya
- Kenya
- Kiribati
- Letonya
- Lübnan
- Libya
- Litvanya
- Kuzey Makedonya
- Malta
- Mauritius
- Moldova
- Moğolistan
- Karadağ
- Nepal
- Pakistan
- Polonya
- Samoa
- San Marino
- Sırbistan
- Singapur
- Slovakya
- Slovenya
- Somali
- Trinidad ve Tobago
- Tunus
- Vanuatu
Karışık cumhuriyet sistemleri
Monarşi
Monarşi, bir hükümdarın devlet başkanı olduğu bir yönetim biçimidir. Saltanatın bir başka adıdır. Seçim dışı yöntemler kullanılır. Bu, Türkçede kral, imparator, şah, padişah, prens, emir, kağan, hakan gibi çeşitli adlar alabilir. Monarşiyi diğer yönetim biçimlerinden ayıran en önemli özellik, devlet başkanının bu yetkiyi yaşamı boyunca elinde bulundurmasıdır. Hükümdar öldükten sonra onun soyundan biri gelir (oğlu, kardeşi gibi). Yani yetki genellikle babadan oğula geçer. Demokrasilerde ise devlet başkanı seçimle işbaşına gelir. “Monarşi” sözcüğü dilimize Fransızca Monarchie kelimesinden gelir. Cezalandırma ve bağışlama yetkileri sadece hükümdarın elindedir. Otoritenin bir kralın veya bir imparatorun elinde olduğu yönetim türüdür.
Etimolojik anlamına bakılırsa monarşi bir kişinin yönettiği bir devlet düzenidir. Gerçekte ise bu terim, iktidarın aynı aile. Bu soydan geçme yoluyla kalması biçiminde nitelendirilebilecek bir yönetim biçimini tanımlar.
Anayasal monarşi
Parlamenter monarşi
Avrupa ülkelerinin 9’u parlamenter monarşi ile yönetilmektedir.
- Andorra
- Antigua ve Barbuda
- Avustralya
- Bahamalar
- Barbados
- Belçika
- Belize
- Kamboçya
- Kanada
- Danimarka
- Grenada
- Jamaika
- Japonya
- Lesotho
- Lüksemburg
- Malezya
- Hollanda
- Yeni Zelanda
- Norveç
- Papua Yeni Gine
- Büyük Britanya
- Saint Kitts ve Nevis
- Saint Lucia
- Saint Vincent ve Grenadinler
- Solomon Adaları
- İspanya
- İsveç
- Tayland
- Tuvalu
Aktif olan hükümdarları ile anayasal monarşi
Mutlak monarşi
Yasama ve yürütme kuvvetlerinin hükümdarda toplandığı bir hükûmet sistemidir. Bu sistemde, devlet içinde tek ve en büyük otorite sahibi hükümdardır. Yasama, yürütme ve hatta yargı yetkisinin sahibi ‘hükümdar’dır (monark, kral, padişah…). Mutlak monarşiyi meşruti monarşi ile karıştırmamak gerekir. Meşruti monarşi bir kuvvetler ayrılığı sistemidir. Mutlak monarşi ise kuvvetler birliğini esas alır. Yani mutlak monarşi, devletin tek bir kişi tarafından hiçbir sınırlamaya bağımlı olmayarak yönetildiği rejim türüdür.
Teokrasi
Teokrasi, dine dayalı yönetim biçimini tanımlamak için kullanılan terim. Daha doğru bir anlatımla, dini otorite organlarının siyasi otorite organları yerine devlet idaresini elde tuttuğu devlet biçimidir. Teokrasi en yalın anlamda “devlet işlerinden yönetim ile görevli din adamları (ör: Osmanlı Devletinde: ulema) sınıfının sorumlu olduğu ve devlet işlerinin dini temellere dayandırıldığı sistem” olarak tanımlanabilir.
Tek parti rejimi
Devlet yönetimiyle özdeşleşen bir siyasi partinin tek başına yasama meclisi ve hükûmeti oluşturduğu rejimlere verilen addır. Ülkede başka siyasi partilerin kurulmasının yasak olmadığı, ancak devletin tek partiyle yönetildiği de facto durumlara ise tek parti yönetimi denir
Askerî diktatörlük
Diktatörlük (Latince: dictatura), otokratik bir hükûmet biçiminde, yönetimin diktatör olan tek bir birey tarafından yönetilmesi türüdür.
Günümüzdeki kullanımında ise; Diktatörlük, hukuki olarak anayasalarda veya devlet içerisindeki diğer politik ya da sosyal faktörler tarafından sınırsız bir liderlik imkanları kazanan, otokraside mutlak üstünlüğü bulunan yöneticilerdir
Geçici hükûmet
Geçici hükûmet, geçiş hükûmeti ya da seçim hükûmeti, terimi genellikle bir olağanüstü rejim sonrası meşru siyasal rejime geçmek için kurulmuş hükûmetler için kullanılmaktadır. Günümüzde rejim sıkıntısı yaşayan kaos ortamındaki bir ülkeyi kaostan çıkarmak için yapılacak bir seçime götürme işlevindedir.
İç yönetim sistemi
Federal devletler
- Arjantin (23 il ve bir otonom şehir (Buenos Aires)
- Avustralya (6 eyalet ve 3 bölge)
- Avusturya (9 eyalet)
- Belçika (3 bölge ve 3 dil topluluğu)
- Bosna-Hersek (Bosna Hersek, Sırp Cumhuriyeti ve egemenliklerindeki Brčko District bölgesi)
- Brezilya (26 eyalet ve federal bölge)
- Kanada (10 eyalet ve 3 bölge)
- Komorlar (Anjouan, Grande Comore, Mohéli)
- Etiyopya (9 bölge ve 2 şehir)
- Almanya (16 eyalet)
- Hindistan (28 eyalet ve 7 birleşik toprak)
- Irak
- Malezya (13 eyalet ve 3 federal bölge)
- Meksika (31 eyalet ve 1 federal bölge (Meksiko)
- Mikronezya Federal Devletleri (Chuuk, Kosrae, Pohnpei ve Yap)
- Nepal (14 bölge)
- Nijerya (36 eyalet ve 1 federal bölge)
- Pakistan (4 il, 2 özerk alan ve 2 bölge)
- Rusya (46 oblast, 21 cumhuriyet, 9 yöre, 4 otonom okrug, 2 federal şehir, 1 otonom oblast)
- Saint Kitts ve Nevis (iki eyalet)
- Güney Sudan (10 eyalet)
- Sudan (17 eyalet)
- Birleşik Arap Emirlikleri (7 emirlik)
- ABD (50 eyalet, 4 federal bölge)
- İsviçre (26 kanton) (İsviçre hala resmi olarak İsviçre Konfederasyonu olarak adlandırılsa bile yönetim sistemi olarak bir Federasyondur)
- Venezuela (23 eyalet, 1 başkent bölgesi ve 1 federal bölge)
Üniter devlet
Merkezi idarenin üstünlüğüne dayalı ve idari birimlerin (ulusal ölçeğin altındaki birimlerin) sadece merkezi yönetimin devretmeyi uygun gördüğü yetkileri kullanabildiği, tek bir birim olarak yönetilen devlet. Dünya devletlerinin büyük çoğunluğu üniter devlettir.
Bölgesel devlet
Merkezi hükûmet yetkilerinin bir kısmını bölgeye devretmiştir.
- Endonezya (33 il, 5 özel statülü il)
- İtalya (20 bölge, 5’i otonom)
- Fransa (27 bölge, 6’sı otonom)
- Hollanda (4 kurucu ülke)
- Çin (22 il, 5 otonom bölge, 4 il düzeyinde belediye, and 2 özel idari bölge)
- Filipinler (5 bölge ve 113 il ve bağımsız şehir, 16 otonom olmayan bölge)
- Portekiz (2 bölge)
- İspanya (17 özerk topluluk, 15 ortak rejim topluluğu, 1 bağımlı rejim topluluğu, 3 bağımlı il, 2 otonom şehir)
- Tanzanya (21 bölge)
- Ukrayna (24 oblast, 2 özel statülü şehir)
- Birleşik Krallık (4 kurucu ülke, 3 yetki devredilmiş yönetim)
Konfederasyon:
Bağımsız kuruluşlar ve kurumlar tarafından, egemenliklerini muhafaza etmek şartıyla, ortak ve sınırlı menfaatlerini sağlamak maksadıyla, bir antlaşma ile kurulan topluluklardır. Federalizm tipi devlet yapısından farklı olarak, üye devletlerin istedikleri zaman ayrılma hakkı bulunur veya ayrılma durumlarında müdahale edilmeme durumu söz konusudur. Konfederasyon tipi devlette merkezi yapı, federal devletlerdeki kadar baskın değildir. Hızlıca gelişen bir savaş tehdidi sonucu ortak çıkarlar maksadıyla kurulan ve konfederasyon yapının geçici olup ne zaman biteceği önceden belirlenen konfederasyon devlet örnekleri vardır, en popüler örnek Amerika Konfedere Devletleri’dir.
Konfederasyon tipi devlet türleri geçiş aşaması olarak da değerlendirilir. Üye devletler merkezi yapıyı güçlendirerek federal devlet halini alabilir veya konfederasyon dağılıp geriye kalan devletler üniter yapıyla devam edebilir. Günümüzde resmî olarak konfederasyon adını taşıyan tek devlet İsviçre’dir.
Bu yazıdaki içerik vikipedi’den alınarak düzenlenmiştir.