Türkiye’de ölçü birimlerinin değiştirilmesi
Osmanlıların da kendilerine has ölçüleri vardı. Eski fıkıh kitaplarında geçen bazı ölçüler ise çok eskilerden kalmadır.
Cumhuriyetten önce, Osmanlı Devleti’nde kullanılan ölçü birimleri Avrupa Devletleri’nin kullandığı ölçülerden farklıdır. Uzunluk ölçü birimi metre yerine arşın, ağırlık ölçüsü olarak da okka, batman, dirhem denilen ölçü birimleri kullanılıyordu. Dünya ülkelerinin çoğunda miladi takvim kullanırken, Türkiye’de hicrî takvim kullanılıyordu. Saat olarak da Alaturka saat kullanılıyordu.
Bu nedenle dünyada genel olarak kullanılan ölçü birimleri ve takvim ile uyum sağlanabilmesi için TBMM hazırladığı bir kanunla ölçü birimleri ve takvim sistemini değiştirerek bugün kullandığımız metre, kilogram, miladi takvim, saat gibi ölçü araçlarını kabul etmiştir. Her ne kadar Cumhuriyet öncesi kullanılan ölçü birimleri farklı olsa da Amerika Birleşik Devletleri Metrik olmayan kendi ölçü sistemlerini kullanmaya devam etmektedir.
Uzunluk birimleri
İki arşın vardı. Mimar arşını, mimarî işlerde yer ölçüsüdür. 75,8 santimetredir. Çarşı arşını, kumaş ölçmekte kullanılır. 68 santimetredir. Kumaş, elde tutulup dirseğe dolandırılarak ölçülür. Çünkü umumiyetle el ile dirsek arası bir zra’dır. İpekli kumaşları satarken, halka pahalı göstermemek için, bunlarda arşından biraz daha kısa olan endâze kullanılırdı. Farsça endaz (atan) kelimesinden gelir. 65,25 santimetredir. Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu. Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı. Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat’ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endâze kullanılırdı (endâze 65,25 cm’dir).
Osmanlı döneminde ölçü birimleri
Osmanlı döneminde ölçü birimleri, Osmanlı İmparatorluğu’nda kullanılan , ölçü ve tartı devrimine kadar Türkiye Cumhuriyeti’nde de kullanılan ölçü birimleridir. Bunların temelinde İslâm Devleti’nin kullandığı dinar ve dirhem bulunmaktadır. Taşımanın zor olduğu ve seyahatlerin uzun sürdüğü eski zamanlarda şehirlerde kullanılan dinar ve dirhemler, birbirlerinden farklı olabiliyorken Muhammed bin Abdullah zamanında kullanılan dinar, 4,5479 g kütlesi olan altın bir sikke, dirhem de 2,97 g gümüş paraydı.
Türkiye’de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla arşın ölçü birimi kaldırılıp yerine metre sistemi kabul edildi. 1933’ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi.
Zirai mimari, arşın ve endâze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gördüğünüz gibi gösterilmiştir.
MESÂFE ÖLÇÜLERİ Bir konaklık, yani bir günde düz yolda yaya olarak gidilebilecek mesâfeye merhale denir.
| Nitelik | Birim | Modern Denkliği |
|---|---|---|
| uzunluk | merhale | 45480 m. |
| uzunluk | fersah | 5685 m. |
| uzunluk | berid | 227 m. |
| uzunluk | kulaç | 1.89 m. |
| uzunluk | arşın | 0.68 m. |
| uzunluk | endaze | 0.65 m. |
| uzunluk | rubu | 0.085 m. |
| uzunluk | hat | 0.00263 m. |
Ağırlık birimleri
| Nitelik | Birim | Metrik denkliği |
|---|---|---|
| ağırlık | çeki | 225,789 kg. |
| ağırlık | kantar | 56,449 kg. |
| ağırlık | batman | 7,697 kg. |
| ağırlık | okka | 1,282 kg. |
| ağırlık | dirhem | 0,003207 kg. = 3,207 gr. |
| ağırlık | kırat | 0,0002004 kg. = 0,2004 gr. |
Okka
- 1 tonilato = 4 çeki
- 1 çeki = 4 kantar
- 1 kantar = 44 okka(kıyye)
- 1 batman = 6 okka(kıyye)
- 1 okka(kıyye) = 400 dirhem
Dirhem
- 1 dirhem = 4 dönük
- 1 dönük = 4 kırat
- 1 kırat = 4 bakray
- 1 bakray = 4 fitil
- 1 fitil = 2 nekir
- 1 nekir = 2 kıtmir
- 1 kıtmir = 2 zerre
Alan ölçüleri
Genellikle bir dönüm, geniş adımlarla yürüyen dönümcünün adımı ile 40 × 40 = 1600 adımkarelik bir yüzölçümünü ifade eder ve buna “örfî dönüm” adı verilirdi. Ancak adım aralığı kişiden kişiye değiştiği için bu ölçü birimi tam bir kesinlik sağlamıyordu. Bu sebeple her adım için bir mimar arşınını (yaklaşık 75,78 cm.) esas alan bir ölçü sistemi daha ortaya çıkmış ve buna “şer’î dönüm” adı verilmiştir. Buna göre bir dönüm 1600 mimar arşını kare, yani 916,8 m2 veya 919,302 metrekarelik bir araziyi gösterirdi. Dönümün dörtte birine ise evlek denirdi. Ancak dönüm miktarı yine de her yerde aynı ölçüyü tutmamaktaydı. İstanbul ve yöresinde bir dönüm 1225 mimar arşını kare (701,9 m2), Anadolu’da 2025 mimar arşını kare (1160,4 m2), Mısır, Irak ve İran’da 3600 mimar arşını kare (2062,9 m2) idi.
1881’de metre sistemini esas alan yeni bir ölçü sistemi tesbit edilmiş ve buna “cedid dönüm” denmiştir; önceki ölçü ise “eski dönüm” olarak anılmıştır. Yeni kanuna göre bir cedid dönüm 50 × 50 = 2500 m2 idi. 26 Mart 1931 tarihli ve 1782 sayılı ölçüler ve ayarlar kanununda dönüm tabirine yer verilmemiş, 11 Haziran 1945 tarih ve 4753 sayılı kanunun beşinci maddesinde ise bir dönüm 1000 m2 kabul edilmiştir. Dönüm ölçüsünün karşılığı bugün de 1000 m2 sayılır.
Eski Osmanlı alan ölçme birimlerinden dönüm’ün modern birim dekar’a olan yakınlığı sebebiyle günümüzde halk arasında dekar tabiri yerine dönüm kelimesi kullanılır.
| Nitelik | Birim | Modern Denkliği |
|---|---|---|
| alan | dönüm (cedid) | 2500 m² |
| alan | dönüm (eski) | 919 m² |
- 1 arşın (zirai)² = 0,57417 m² = 4 ayak²
- 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
- 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
- 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
- 1 atik evlek = 400 arşın² = 229,668 m²
- 1 yeni evlek = 100 m²
- 1 cerip = 3600 zirai² = 2067,012 m²
- 1 ayak² = 144 parmak² = 0,14354 m²
- 1 parmak² = 144 hat² = 0,00099751 m²
- 1 hat² = 144 nokta² = 0,000006927 m² ” 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
- 1 urup² = 0,007225 m²
- 1 kirah² = 0,0018062 m²
- 1 endâze² = 0,422500 m²
- 1 urup² = 0,0066015 m²
- 1 ar=100 m²
