Başarılı Ambalaj Tasarım İlkeleri

Ambalajın, 5000 yıldan beri kullanılmakta olduğu bilinmektedir: “M.Ö. 3000 yıllarında Mısırlılar, Fenikeliler, İranlılar ve Türkler camları üfleyerek şişeler yapabiliyor, sıvı gıdalar için küp ve kavanoz gibi kaplar ve ambalajlama için de bir tür papirüs kullanabiliyorlardı” (Bayraktar,2004:4).

İnsanlığın gelişmesi ve ihtiyaçların artmasıyla birlikte ambalaj türlerinde ve malzemesinde artışlar, değişmeler olmaya başlamıştır. Özellikle de M.S. 105 yılında kâğıdın bulunuşu ve 15. yüzyılda Avrupa’da başlayan yenileşme hareketleri, ambalajın gelişmesini hızlandıran en önemli etkenlerdir. Kâğıt torbalar, teneke ve oluklu mukavva kutular, süt ve diğer sıvı içecek maddeleri için kaliteli cam şişeler ve diğer ambalaj türleri birbiri ardınca insanlığın hizmetine sunulmuştur. Ayrıca bu malzemelerin kalaylanması, kaplanması ve benzeri kimyasal ve fiziksel etkileşimlerle dayanıklılığının arttırılmasıyla daha kullanışlı, koruyucu ambalajlar üretilmeye başlanmıştır.

Ambalaj Malzemeleri
Esasen ambalaj sisteminde beş ana grup malzeme mevcuttur:

1. Kâğıt-karton,
2. Plastik,
3. Cam,
4. Ahşap,
5. Metal.

Bu malzemeler esnek, yarı esnek ve serttirler. Plastik dışında bu malzemeler doğal ve sağlıklıdırlar. Ancak günümüz teknolojisi geliştikçe, plastiğinde sağlıklı bir ambalaj olabileceğini kanıtlama çabası sürmektedir. Yine de bu tezin her plastik ambalaj için geçerli olduğu söylenemez.

Ambalaj malzemesinin seçiminde bazı hususlara dikkat etmek önemlidir. Üretim tekniği, ambalaj fonksiyon ilişkisi, ambalajın yaşam ömrünü artıracak yaklaşımlar, geri dönüşüm imkanları gibi çevresel faktörler, sadece iyi bir ambalaj malzemesi için değil, medeni yaşamın da göstergeleridir. Çünkü ambalaj çevreye duyarlı, ürüne uyumluluk sağlamalıdır.

Ambalajın Tanımı
Genel bir tanımla ambalaj, üreticiden tüketiciye uzanan yolda, ürünün tanıtımı ve korunması adına alınan yöntemlerin tümüne denilebilir. Ambalaj, ürünü iyi bir şekilde korumalı ve nakliyesinde kolaylık sağlamalıdır: “Ambalaj, ürünleri depolamakta, saklamakta, korumakta, zamana, gelecek yıllara taşımaktadır” (Karayalçın, 2005:65).

Teknik açıdan ambalaj; ürünün depolanma ve taşınma özellikleri de göz önüne alınarak, tüketici ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde paketlenmesi, sarılması işlemidir. Ambalaj birçok farklı şekilde tanımlanabilir. Ancak ambalajın bir satış tekniği olduğu gerçeği unutulmamalıdır. Ambalaj, içinde barındırdığı ürünü koruduğu kadar tanıtacak ve satışını artıracak önlemler sürecidir.

Ambalajın İşlevleri
Ambalaj, içinde barındırdığı ürünü tüketiciye ulaştırdığı süre boyunca o ürün için gerekli sağlıklı koşulları oluşturmalıdır. Ancak ambalajın görevi bununla sınırlı değildir. Zira ambalajın birden fazla işlevi vardır. Ama bu işlevlerin tamamı, ürünün sağlıklı bir şekilde tüketiciye ulaştırmasını hedefler. Özetlemek gerekirse iyi bir ambalajın işlevsel hedeflerini şöyle sıralamak mümkündür:

1. Taşıma İşlevi: Taşıma, ürünün üretildiği alandan, tüketiciye sunulacağı ve oradan da kullanılacağı alana götürülmesi sürecidir. Bu süreç zarfında ürünün güvenli ve kolay bir şekilde yer değiştirilebilmesi önem kazanmaktadır.
2. Koruma İşlevi: Ambalajın bu klasik fonksiyonu bir yandan mamulün çarpma, ıslanma, zedeleme gibi fiziki bakımdan olduğu kadar diğer yandan da mamulün, kalitesinin bozulmaması, örneğin ekşime, bozulma, çürüme, vs. gibi kimyevi fonksiyonunu içine almaktadır”(Çakıcı, 1973:23). Bu koruma fonksiyonu, ürünün türüne göre seçilen ambalajın malzemesinin önemini ortaya koymaktadır. Ambalajın koruma işlevi altına depolama ve kantiteyi eklemek yanlış olmayacaktır
3. Anlatıcı Ambalaj: Ambalajın tüketici ile bağ kurmasıdır. Ambalaj, içinde barındırdığı ürün hakkında tüketiciye ayrıntılı bilgiler verir. Ambalaj bu bilgileri bir çok farklı yöntemler ile tüketiciye ulaştırmaktadır. Çünkü ambalajın tüketici ile iletişim kurması, genellikle içerik, kalite, miktar ve imalatçı bilgisi vermek anlamına gelmektedir. İletişim, ambalaj üzerindeki etiketler veya direk ambalaj üzerine yazılan kısa anlatıcı bilgiler, görseller, ambalaj renkleri, ambalajın formu ve hatta boyutlar ile kurulur. Tüketici ambalajdan sadece yazılanlar ile değil, görülenler ile de bilgi almaktadır.

Ambalaj Tasarımında İnsanı Etkiler
Ambalajda insani etkiler, insana özgü özelliklerin ambalaja yansıtılmasıyla algılanabilir. Anlatma, gösterme, özendirme, benzetme, sağlık, spor ve hatta erotizm, ambalajda albeniyi arttıran aynı zamanda da insansı özellikleri yansıtan becerilerdir.

Araştırmalar, ambalajda insanın dikkatinin, öncelikle resimler ve görsel ikonlar vasıtasıyla çekildiğini ortaya koymaktadır. Amerikan PRS araştırması (Algılama Yöntemi ile Araştırma Hizmetleri Firması), tüketicilerin, bir ürün alırken zamanının üçte ikisini ambalaj üzerindeki resim öğelerini incelemekle harcarken, aynı müşterinin zamanının üçte birini ise ambalajın üzerindeki metinleri incelemekle geçirdiğini ortaya koymaktadır. Çünkü ambalaj üzerindeki resim, şekil, imge ve renkler, tüketicide değişik algılara yol açmaktadır. Ambalaj bu algılamayı dört önemli başlık altında yapmaktadır. Form, renk, metin ve resim. Ancak ambalajda insani özellikler, daha çok form ve resim dilinde gizlenmiştir.

Ambalaj Formunda İnsani Etkiler:

Form, insanlarda hep çekicilik unsuru olmuştur. Form, akılda kalabilen en belirgin özelliktir. Öyle ki form, ayrıntıya bakmadan tanımlayıcı olabilmektedir. marka ve ürünleri belli olmadığı halde tanımlamalarını sağlayacak özgün formlara sahiptirler. Tüketici, benimsediği formu ürünün kalitesiyle birleştirebilmekte ve kendince güvenli bir liman oluşturmaktadır. Bu nedenle form, tüketicinin oluşturacağı limanlar için en önemli hammadde olarak değerlendirilebilir. “Ambalaj biçimleri endüstri ve ekonomideki verimliliğin modern kanıtları olmakla kalmaz, bir toplumdaki ilerlemeyi ve yaşam standartlarını da sembolize eder. Tüketicinin davranışlarını ve estetik zevkini yansıtır, bir yaşam biçimini ifade eder, statü sembolleri olarak kullanılır ve hatta itibar kazandırır” (Erdal, 2009:19).

Sağlık Etkisi: Gelişen teknoloji ve hızla yayılan sanayileşme ile sağlık sorunlarının ortaya çıkması, tüketiciyi yeni arayışlara itmiştir. Aldığı ürünün sağlıklı ve katkısız olduğundan emin olmak en doğal hak olduğunun bilincine varmıştır. Bu hassasiyetin farkında olan üreticiler, ambalaj formlarında tüketiciyi sakinleştirebilecek tasarımlara yönelmekte gecikmemiş ve güven tazelemeyi başarabilmişlerdir.

Sonuç (gösterme) Etkisi: Bazı ürünlerde yasal zorunluluk olsa da, ürünün ihtivasındaki bazı katkıların tüketicide kötü sonuçlar doğurabileceğini, ambalajıyla gösterebilmektedir.
Bazı ürünlerde tüketicinin, sonuçları önceden biliyor olması, ambalajın söylediklerini ciddiye almamasına neden olabilir. Ambalajın, ölüm sonrası insana dair ritüellere atıfta bulunması, tasarımın gücünü yansıtırken, insansı korkular yansıttığı da gözden kaçırılmamalıdır.

Oyuncak Etkisi: Oyuncak ambalajlar, ambalajların yaşantımızın her safhasında olduğunu gösterir önemli örneklerdir. Oyun, tüm canlılara has bir güdü olmasına karşın, tasarlanmış oyuncak insanlara özel bir araçtır. Ambalajlar, oyuncak formuyla bu insani duyguyu kullanabilmektedir. Tüketici, tüm insani duygularının etkisinde olduğu gibi bu örnekte de ambalaja, sıradan bir obje yerine, canlı ve dostça bir yaklaşım sergiler.

Erotizm Etkisi: Türk Dil Kurumu sözlüğünde “erotizm” için cinsel duygu ve isteklerine çok düşkün olma durumu tanımı yapılmaktadır. Ambalaj tasarımda bu istek ve düşkünlüğü, ürün ve ambalaja sahip olma arzusu şeklinde yorumlamak mümkündür. Ambalajın tasarım ve ürünü sunuş şekli, havası, verdiği öz güven tüketicide aşırı bir sahiplenme arzusuna dönüşebilir. Bu, bir insanın karşı cinse duyduğu arzu olmasa da aynı şiddette olabilir. İnsani bir yaklaşımı hissettirebilir.

Erotizm, erkeksi bir etki verebileceği gibi kadınsı ve kadına has yapıya da bürünebilir. Bu yapısıyla ambalaj, içindeki ürünün cinsiyete özel olabileceği fikrini de vermektedir.

Ambalaj Görselinde (Resim) İnsani Duygular
Grafik tasarımda görsel dendiğinde tasarım üzerinde görülen her bir öğe anlatılmak istenir. Renk, yazı, fotoğraf, her türlü lekeler, etiket vs. Ancak tasarımcılar arasında yaygın bir şekilde sadece fotoğraf bahsediliyormuş gibi anlaşılmaktadır. Genel anlaşılırlık mantığıyla ambalaj tasarımda görsel, tüketicide çok etkin rol oynamaktadır. Tüketicinin ambalajı sevip sevmemesi, ürün-görsel ilişkisinin gerçekliği ve sunuş şekliyle yakından ilgilidir. Görseller, tüketicinin algısını değiştiren ve hatta yeni bir algı oluşmasını sağlayan önemli öğelerdir. Haliyle insanı etkileyebilen görsellerde, insani duyguların oluşması doğaldır. Tıpkı ambalaj formunda olduğu gibi görsellerde de tüketici üzerinde insani etki bırakan başlıca formları isimlendirmek ve irdelemek mümkündür;

Sağlık Etkisi: Ambalaj tasarımında görsel, tüketici üzerinde her türlü etkiyi bırakabilecek güçlü bir etkendir. Tüketicinin ilk göz temasını kurduğu, fark etmesinde büyük rol oynadığı ve albeni duygularını tetiklediği izlenmektedir. Görsel yönü güçlü tasarımların, tüketici üzerinde etkisinin temelinde yatan ise duygudur. Tüketici, “duygu” veya “ruh” olarak tanımlanan bu etki içerisinde kendisinden bir şeyler bulduğunda, o ambalaja sahip olmak ister. Sağlık veya diğer insanı duyguları burada arar.

Gerçeklik Etkisi: Gerçeklik etkili ambalaj, ürünün doğal yapısına olan benzerliğini anlatır. Gerçeklik etkisi daha çok fotoğraf veya illüstrasyon ile verilirken, bu etkinin form tasarımıyla desteklendiği de görülmektedir. Bu etkiyle tasarlanmış ambalajlar, insan bilincinden bağımsız, ürünün somut ve nesnel olarak var olduğuna dikkat çeker. Tüketiciye gördüğü şeyin var olduğunu söyleyerek, onu insani duygular ile yanıltmaktadır. Nesnel gerçekliğin, bilinçteki hakikat ile algı karışıklığı yaratmasını sağlayarak tüketicide doğal ve organik izlenimi uyandır ve satın almasını sağlamaktadır.

Kuralları yıkmak! Rekabet etmek! Kendini ifade et! Bunlar, ürününüzün rafta öne çıkmasına yardımcı olacak etkili bir ambalaj tasarımı oluşturmada size rehberlik etmesi gereken ilkelerden sadece birkaçıdır.

Ambalajda Renk:

Renk, tasarımda estetikliği sağlayan öğelerden biridir. Renkler, ışıkla birlikte var olurlar ve izleyen kişide birçok farklı duygu uyandırırlar. Renk, tasarımda, belki çizgi sisteminden daha etkili, duygulara daha yakından seslenen bir elemandır.

Görünüşün daha fazla önemli olduğu satın alma eylemi sırasında, renk çekiciliği arttırır ve kalite kavramını daha çok yansıtır. Tasarımda mesajın daha etkili bir yoldan verilmesine yardımcı olduğu gibi, renklerin belirli ürünlerde sürekli kullanılması tüketici alışkanlıklarını sağlamaktadır. Renk, bir tasarımı oluşturan yapı taşlardan biridir. Bu nedenle tasarımcı hedef kitlenin tercih ettiği ya da hoşlandığı renkleri yaş ve cinsiyete göre, o bölge veya çevreye, o toplumun kültürel yapısına göre, firma ya da ürünün kişiliğine ve tasarımdaki yaklaşım biçimine göre belirler. Ambalajda ki renkler; kelimelerin, amblemlerin, logo ve diğer yazılı metinlerin okunurluğunu arttırır. Açık-koyu kontrastı ile uygulanması gereken bu durum, tüketicinin gözünü yormaz, ürün bilgilerini rahatça okunmasını sağlar. Renk, çekiciliğin yanında ürünü tanımlayıcı bir işlev de üstlenir, çünkü çoğu zaman biçimlerden daha önce algılanabilmektedir. Aynı zamanda, ambalaja bir kişilik kazandırır.

Ambalajda Tipografi:

Tipografi, tasarımı tamamlayan, bütünlüğü sağlayan en önemli görsel öğelerden biridir. Amacı, bilgi veya mesajı etkili ve estetik düzenleme ile tasarım içinde sunmaktır. Kendine ait öğeleri ve ilkeleri ile, tasarım içinde ayrı bir tasarım olarak ele alınır. Ancak diğer öğeler ile uyumlu bir bütünlük göstermesi gerekmektedir. Bir metnin okunur olması gerekir. Bu, punto büyüklüğüne ve zemine bağlıdır. Ürünün logosu, adı ve niteliğine uygun tipografik karakter ve punto seçimi, yüzeyin genişliği, form, zemin rengi gibi pek çok unsur etkili bir hiyerarşik düzenleme içinde kurgulanır. Blokların hizası, metindeki bilginin önem sırasına göre punto seçimi, tipografide önemlidir. Bütün bunlar ambalajın görünüşünü ve onun nasıl işlev göreceğini belirleyen ilkelerdir.Ambalaj , ürüne uygun olarak, tasarımla bütünlük sağladığında firma ve markaya olumlu geri bildirim sağlanmış olur.

Tüm satın alma kararlarının büyük kısmı mağaza rafında belirlendiğinden, ambalajınızın ilk önceliği, alışveriş yapanların orada deneyimledikleri gerçeği hesaba katmak olmalıdır. Paketinizi, alışveriş yapanın kategorinizdeyken gördüğü, düşündüğü ve tepki verdiği şeyleri hesaba katacak şekilde ne kadar iyi tasarladığınız, satış performansınızı günlük olarak olumlu veya olumsuz etkileyebilir.

Sonuç:
Ambalaj, insanoğlunun ihtiyaç fazlası besinlerini gerektiğinde tekrar kullanmak için çeşitli doğal maddeler ile sarmak ve saklamak ihtiyacından doğmuştur. Bu nedenle ambalajın insanlık tarihi ile aynı yaşta olduğu söylenebilir. Günümüzde gelişen ambalaj teknolojisi, yeni ambalaj maddelerini beraberinde getirmiş daha kullanışlı ve daha gösterişli ambalajlar üretilmiştir. İlk başlarda sadece saklamak ve korumak olan ambalajın görevine yenileri eklenerek, hayatımızdaki önemi daha da artmıştır. Ambalaj, günlük hayatımıza yerleştikçe, insana özgü özellikler tasarımında yansıtmaya, bizlerden biri olmaya deyim yerindeyse parçamız olmaya başlamıştır.

Artık insanoğlu ambalajı sadece yiyeceklerini saklamak ve korumak için değil, beğenisini, felsefesini, alışkanlıklarını ve hatta kendini, ruhunu bulduğu için satın almaktadır. Bu nedenle ambalaj, sadece yaşantımızda değil, bizzat hayatımızda yer alan önemli bir parçadır. Her ne kadar ambalaja insani bir değer veriyor olsak da sonuçta tasarımında bazı önemli ayrıntıları görebilmek gerekir. İnsan ruhunu okşayan renk seçimi, ürün ambalaj ilişkisi ve kullanım pratikliği, tasarımın önemli dayanaklarıdır. Çünkü ambalaj kendini ne kadar iyi anlatırsa, tüketiciyi o kadar kolay ikna edebilir. Ambalaj dilini ne kadar iyi kullanabilirse, tüketici kendini o kadar yakın hisseder ve bağımlılık derecesine varan tavırlar sergiler. O derece de kendi ruhunu ambalajda bulabilir.

Kaynakça:

• Çakıcı, L. (1973). İşletmede Ambalaj Sorunları ve Ambalajlama Alanındaki Gelişmeler. Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fak. Yayınları.
• Bayraktar, F. (2004). Kağıda Dayalı Ambalaj Malzemeleri Sektör Araştırması. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş.
• Erdal, G. (2009). Etkili Ambalaj Tasarımı. Bursa: Dora Yayınevi.
• Karayalçın, İ. İ. (2005). Ambalaj Sektörünün Ülke Ekonomisine Katkı Boyutları ve Gelişim Dinamiğindeki Misyonu. Ambalaj Ekonomisi Kavramına Geçiş. IV. Uluslararası
• Ambalaj Kongresi ve Sergisi (s. 67). İstanbul: TMMOB Kimya Müh. Odası Yayınları, Cilt I.
• Read, Harbert (1973). Sanat ve Endüstri, Endüstriyel Tasarımın İlkeleri. Çev. Nigan Beyazıt, İstanbul Teknik Üniversitesi Matbası, İstanbul.
• https://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=377-384.pdf